Kamienie ważne jak woda i powietrze

Dla jakich celów z Ziemi zbudowanej z kamieni wyrywa się  tylko niektóre? Dlaczego wybiera się właśnie te a nie inne?  

 

Drobnoziarnisty strzeliński granit

Olbrzymie bloki skalne które zostały oderwane od macierzystej góry, są mechanicznie cięte  na plastry, kruszone, mielone na mączkę aby dalszą obróbką nadać im inny kamienny kształt. Czasem kamień z wnętrza Ziemi trafia na jej powierzchnię, a ten z powierzchni wędruje  tam gdzie powstał. Skałę ze szczytu wzgórza przykrywa woda, a inna wydobyta  z dna jeziora, czy morza sprzed milionów lat, wędruje na słoneczną pustynię. Czasem jest to wymóg  zastosowania odpowiedniego materiału, a czasem fantazja projektantów, czy artystów.  Przyzwyczailiśmy się by mieć kamienie wokół siebie.  Lubimy kamienie. Są niezbędne jak woda i powietrze. Z gospodarczego punktu widzenia  są naszym  bogactwem mineralnym. Konkretne zastosowanie determinuje rodzaj kamieni i ich kształt.  Wykorzystuje się je do budowy naszych domów, dróg,  autostrad i lotnisk.  Służą do wznoszenia  urządzeń hydrotechnicznych, mają zastosowanie w  elektrotechnice, w przemyśle chemicznym, farmaceutycznym, ceramicznym i wielu innych. Bogactwa mineralne występują przede wszystkim w południowych i środkowych terenach Polski. Szczególnie  bogaty  jest pod tym względem Dolny Śląsk, a wśród skał mamy takie, które występują  wyłącznie w naszym rejonie. Pozyskujemy je w różny sposób w kopalniach  odkrywkowych,   kamieniołomach i  kopalniach głębinowych. Jest to kontynuacja, bo na przestrzeni wieków rozbierano  góry, drążono sztolnie, a żwiry i gliny  często wydobywano z głębi jezior i stawów, przekształcając je w żwirownie i glinianki, które jak wyrobiska kamieniołomów  wypełniała woda.  Na Dolnym Śląsku mamy to szczęście że wiele skał mamy w zasięgu ręki… „o rzut kamieniem” chciałoby się powiedzieć. Szacuje się, że nawet 25-30 procent wszystkich skalnych kopalin znajduje się w Sudetach i na przedgórzu. W wielu miejscach kraju, te potrzebne kamienie zalegają czasem bardzo głęboko i wydobycie jest zwyczajnie nieopłacalne, albo nie występują  wcale i trzeba je sprowadzać. Wtedy sięga się po te „odpowiednie” skały,  właśnie z Dolnego Śląska. Transportowane są przeważnie koleją, przemierzają Polskę we wszystkich kierunkach, czasem także za granicę. Największy udział w zamówieniach na granit mają  Niemcy, Austria i  Szwajcaria. O ile w branżach:  elektronicznej, farmaceutycznej, chemicznej i innych, nie możemy prześledzić przemian „naszych kamieni”, to w budownictwie i drogownictwie jak najbardziej.  W tych dziedzinach, w których stosujemy  bardzo wiele  różnego rodzaju skał, prym wiedzie:  granit, bazalt, melafir, gnejsy, marmur,  piaskowiec, i kilka  innych.

Już  we wczesnym średniowieczu dla budowy dolnośląskich zamków, kościołów i murów obronnych, wykorzystywano budulec który był w pobliżu w niewielkich czasem kamieniołomach.  Takie wyrobiska wciąż są widoczne i można na nie trafić we wszystkich pasmach i masywach Sudetów.  

Wyruszyłam więc na „poszukiwanie” tych skarbów po których codziennie chodzimy.

Geologia określiła trzy główne typy skał budujących skorupę ziemską.   Są to skały magmowe, osadowe i metamorficzne. Każdy typ skał  podlega dalszym podziałom, ale to już inna opowieść.

Wyroby ze strzegomskiego granitu

Skały magmowe mają zwykle strukturę krystaliczną. Wielkość zawartych w nich kryształów zależy od szybkości krzepnięcia magmy. Wolno krzepnące skały mają większe kryształy, takie powyżej 5 mm, natomiast w tych szybko krzepnących, kryształy są mniejsze, bo poniżej 1 mm.  Najważniejsze nasze skały magmowe to: granit, bazalt, melafir i jeszcze kilka. Są to skały o największej twardości, nie nasiąkliwe, odporne na ścieranie i ściskanie.  

 

Kamieniołom granitu Borów II

Granit  powstał głęboko pod powierzchnią Ziemi, w wyniku krystalizowania się wolno stygnącej magmy wulkanicznej. Zbudowany w zdecydowanej większości z minerałów krzemianowych o różnej wielkości ziaren. Wśród granitów znajdziemy skały jednorodne, ale także mocno  zróżnicowanie. Na obszarze Dolnego Śląska i Ziemi Kłodzkiej występuje na powierzchni ziemi, dlatego łatwość eksploatacji i koszty decydowały o uruchomieniu tu  wielu kamieniołomów.  Choć pokłady granitu rozmieszczone są na całym naszym terenie, to eksploatowane są z trzech masywów : karkonoskiego, strzelińskiego i strzegomskiego (Strzegom- Sobótka). Tu skupione są spółki zajmujące się wydobyciem i przeróbką granitów.
Najciekawszym kamieniołomem granitu  jest niewątpliwie kamieniołom w Strzelinie.  Na wzgórzu Gołka  znajduje się najgłębsze w Europie, a drugiego  co do głębokości  na świecie wyrobisko granitu.  Jego długość to 650 a szerokość  300 metrów. 120 metrowa czeluść jest obecnie zalana wodą. Na jej stromych ścianach pozostały urządzenia (drabinki, pomosty, olinowanie) i  wieże wydobywcze z okresu  międzywojennego.  Kamieniołom ten jest nadal czynny. W okresie letnim jest udostępniany dla zwiedzających i z przewodnikiem można obejrzeć  wyrobiska. Granit ze Strzelina przez wieki był wykorzystywany przy budowie wielu obiektów sakralnych i świeckich nie tylko w Strzelinie i wielu miejscach w Polsce, ale  i w Europie. Ze strzelińskiego granitu zbudowane są m.in. przęsła mostu Poniatowskiego w Warszawie oraz liczne dworce kolejowe. Choć zamówienia na wielkie budowlane inwestycje nie są częste, to w ofertach zawsze można znaleźć podstawowe wyroby, lub je zamówić.

Strzelin. Najgłębsze wyrobisko granitu w Europie (120 m) 

Bazalt jest kolejną skałą magmową, zbitą, o ciemnych barwach, od szarej przez zieloną do czarnej. Cechą charakterystyczną jest oddzielność słupowa, powstająca w wyniku kurczenia się zakrzepłej lawy w czasie jej oziębiania. W Polsce bazalty występują przede wszystkim w południowej części kraju, od granicy z Niemcami przez Sudety i Przedgórze Sudeckie, oraz Śląsk Opolski. Powulkaniczne formy, takie jak słupy,  żyły czopy i pokrywy lawowe możemy podziwiać w naturalnym środowisku, głównie w okolicach Jawora i Złotoryi. Bazalt posiada takie same cechy jak inne skały magmowe. Aby nadać jeszcze bardziej zwartą strukturę tego surowca i zwiększyć twardość, bazalt jest przetapiany. Po tym procesie wykorzystywany jest do produkcji materiałów izolacyjnych jak wełna mineralna,  czy nierozciągliwych i trudnościeralnych mat. Przez to że nie wchodzi w reakcje chemiczne, służy do wytwarzania form do transportowania wody czy kwasów, zachowuje także  temperaturę cieczy.

Kamieniołom bazaltu/ rezerwat Wilcza Góra 

„Wilcza Góra” to wyrobisko bazaltu  na  obrzeżu Złotoryi i  rezerwat przyrody nieożywionej o takiej samej nazwie.  Utworzony w 1959 roku dla ochrony odsłoniętego komina wulkanicznego z bazaltową różą skalną, czyli spękanych, wygiętych bazaltów w kształcie pięciobocznych słupów. Pozostałe partie góry utworzone są przez słupy ułożone pionowo lub nachylone. Miejscami ciosy bazaltowe są nieregularne.

Generalnie ten rodzaj twardych skał ma zastosowanie są w budownictwie (jako okładziny budowli i ogrodzeń, parapety i inna drobna galanteria), w drogownictwie  (kostka brukowa, krawężniki, płyty dla ścieżek i chodników, kruszywo do betonów nawierzchniowych i mostowych, a także dla płyt lotniskowych), kolejnictwie (jako kostka  różnej wielkości, oraz tłuczeń kolejowy), w hydrotechnice jako budulec zapór, jazów, oraz materiał do umacniania brzegów rzek i strumieni i innych.

Radków. Kamieniołom piaskowca i wyroby  

Skały osadowe  powstają przez nagromadzenie się materiału przenoszonego przez np. wodę, lodowiec, wiatr. Na skutek jego osadzania się lub wytrącania z roztworu wodnego powstała kolejna z trzech podstawowych grup skał. Do skał osadowych  należą: sól kamienna, gips, krzemień, wapień, piaskowiec i inne. 

Piaskowiec powstaje poprzez nagromadzenie ziaren powstałych w wyniku niszczenia innych skał. Jest skałą okruchową.  Według znawców a może kamieniarzy  jest „cudem natury”, posiada kilka niezwykłych cech.  Jedną z nich jest  ziarnistość, od drobnego przez średnie do grubego. Piasek na plaży jest też  skałą osadową i żwir w górskiej rzece.  Z czasem, po upływie tysięcy, a nawet milionów lat ziarna takich skał zlepi spoiwo i staną się one zwięzłymi (litymi)  skałami okruchowymi. Staną się piaskowcami. Do piękniejszych na Dolnym Śląsku należą niewątpliwie piaskowce z Radkowa o barwach od jasnobeżowej przez pomarańczową do różowej. Te w kolorze jasno -złotym kojarzą się z pachnącym lipowym miodem. Dlatego wszelkie wyroby z piaskowca  przywołują wspomnienie lata. Radkowskie złoże jest jednym z najwcześniej eksploatowanych złóż piaskowca na terenie Polski, bo eksploatację rozpoczęto na początku XVI wieku, a elementy z tego piaskowca trafiły np. do Kościoła św. Elżbiety we Wrocławiu i wielu reprezentacyjnych budowli  Kłodzka, Wrocławia, Warszawy, Berlina, Drezna, Pragi. O jego znaczeniu w branży kamieniarskiej może świadczyć eksport do wielu krajów Europy, oraz Ameryki Południowej. Ciekawostką jest, że pierwotnie bloki piaskowca z wyrobiska w górach transportowane były w dół kolejką linową bezpośrednio do zakładu obróbki w Radkowie. Jadąc drogą z Radkowa w kierunku Karłowa mija się kilka murowanych potężnych podpór, pozostałych po kolejce transportującej surowiec. Wodę przemysłową potrzebną w procesie obróbki kamienia zapewniał płynący przez zakład potok górski zasilający (siecią podziemnych kamiennych kanałów) halę cięcia kamienia. Dzięki tym rozwiązaniom w XIX wieku nastąpiła intensyfikacja wydobycia. Niestety nie można zwiedzać ciągle czynnego kamieniołomu, ale dzięki uprzejmości nadzoru technicznego, mogłam tam przebywać i porozmawiać z kimś  kto „kruszy skały”. Radkowski kamieniołom jest książkowym przykładem złoża piaskowca. Prowadzone są naukowe  badania, powstały filmy dokumentalne, a studenci i profesorowie z AGH są tu stałymi bywalcami. 

Struktura ziaren radkowskiego piaskowca jest delikatna, a parametry fizyko-chemiczne (niska ścieralność, słaba nasiąkliwość) pozwalają na zastosowanie tej właśnie skały   w architekturze budowlanej i ogrodowej, budownictwie wodnym i drogowym.

 

Marmurowa droga. Sławniowice 

Skały metamorficzne czyli przeobrażone to ostatni rodzaj. Powstały ze skał magmowych bądź osadowych i innych także metamorficznych na skutek zmian pod wpływem wysokich  temperatur lub wysokiego ciśnienia, oraz związanych z nimi procesów chemicznych.   Do skał metamorficznych należą: marmury, gnejsy, łupki, serpentynity i inne. W jednym z podziałów skał metamorficznych podstawą jest struktura wewnętrzna. Uporządkowaną  wewnętrznie budowę posiada gnejs, natomiast pozbawionym tej cechy jest marmur.

 

Sławniowice. Zabytkowa część kamieniołomu marmuru

Sławniowice. Kamieniołom marmuru

Marmur jest to skała metamorficzna powstała z przeobrażenia wapieni, rzadziej dolomitów. Składa się głównie krystalicznego kalcytu lub dolomitu.  Marmur od tysięcy lat był synonimem przepychu i bogactwa. W Polsce marmury występują wyłącznie w Sudetach. W pozostałych regionach kraju występują wapienie, błędnie nazywane marmurami. Polskie marmury występują najczęściej w formie soczewek o różnej wielkości, a tylko w nielicznych miejscach w postaci pokładu. W formie bloków eksploatowane są tylko złoża Białej Marianny i marmuru Sławniowice. Ponieważ ze względu na położenie w masywie Śnieżnika, pokłady Białej Marianny są mi znane, postanowiłam teraz dotrzeć do Sławniowic w okolicy Głuchołazów. Sławniowice  to zagubiona wśród wzgórz mała wieś. Jej początki sięgają XII wieku (skoro już w 1201 roku została przeniesiona na nowe prawo).  Co najmniej od XIV wieku wydobywa się tu marmur, o czym dumnie informuje napis  na oczywiście marmurowej tablicy na ścianie budynku biura.  W siedemdziesiątych latach XX wieku istniało tu 16 stanowisk  kamieniołomów. Dziś w lesie wokół czynnego wyrobiska pozostają te nieczynne. Zalane wodą i suche, o stromych jak studnia ścianach. Niebezpieczne. Na ogrodzonym terenie  ujrzałam  wyrobisko, dla którego tu przyjechałam. Najstarsze. Siedemsetletnie wyrobisko, dziś  zarośnięte trawami, już nie głębokie. Jego ściany przybrały szary kolor, bardziej  przypominające  zwykły  polny kamień.  Ale tam w jego centrum, pod powierzchnią ziemi i wody,  być może znajdują się pozostałości po dawnej eksploatacji i po skalnikach sprzed wielu lat.   Marmur Sławniowice charakteryzuje  niejednolita kolorystyka: biała, szaro-niebieskawa, szaro-różowa, żółto-szara. Wykazuje zmienne smugowanie. Pod wpływem polerowania  powierzchnia staje się silnie błyszcząca.  Obok budownictwa czy sztuki,  jest to wciąż surowiec do produkcji okazałych  nagrobków. Przykładem jest nyska barokowa fontanna Trytona z marmuru sławniowickiego, oraz nagrobek księcia Hermana w Kępnicy koło Nysy z 1314 roku.

Dziś używany jest  do dekoracji luksusowych hoteli, nowoczesnych biurowców, muzeów, kościołów lub do renowacji zamków. Obecnie sławniowickie marmury można podziwiać w budynkach rządowych i Sejmie, Teatrze Wielkim w Warszawie, Zamku Książ w  Wałbrzychu, Operze i Filharmonii w Białymstoku, Rotundzie Panoramy Racławickiej we Wrocławiu, porcie lotniczym w Balicach, a także  Zamku Królewskim w Kopenhadze i wielu innych miejscach.

Gnejs jako bruk

Gnejs to powszechna w górskiej części Dolnego Śląska skała, występująca w  Górach Izerskich i Pogórzu Izerskim, w  Karkonoszach, Rudawach Janowickich, Górach:  Sowich , Złotych, Orlickich, Bystrzyckich, Masywie Śnieżnika,  Wzgórzach Niemczańskich i  Strzelińskich, oraz w wielu innych miejscach. Składa się w głównej mierze z kwarcu i  skaleni a pozostałe minerały noszą często tajemnicze nazwy.  Wiele odmian  obejmuje  bardzo różne typy skał wyjściowych. Gnejsy przejmują cechy skały z której powstały w wyniku jej przeobrażenia. Nazwa „gnejs” pochodzi od starego słowiańskiego terminu górniczego oznaczającego zgnieciony kamień, bądź od staronordyckiego gneista – „krzesać kamień”. Osobiście wolę to drugie określenie, ponieważ pasuje do kamienia mieniącego  się milionami uwięzionych iskierek. Występuje w zróżnicowanych barwach: białej, szarej, czarnej, czerwonej, zielonawej, niebieskawej, bardzo często pstra. Kopalnia gnejsu  w Pomianowie –Doboszowicach  niedaleko Kamieńca Ząbkowickiego i Paczkowa prowadzi eksploatację i produkcję gnejsowych kruszyw drogowych i kolejowych.  Ten rodzaj skały przez swoją różnorodność,  znalazł szerokie zastosowanie jako grys, przy budowie dróg kołowych i szynowych. Efektowny rodzaj gnejsu ciekawie prezentuje się w ogrodach skalnych i wodnych, tworząc kaskady na strumieniach, bądź przypominające pustynne pagórki z odpowiednimi roślinami.  

 

Nieczynny kamieniołom w Głuszycy Górnej

Ciekawym miejscem ze względów geologicznych jest kamieniołom położony  u podnóża Przełęczy Kowarskiej przy drodze  z Kamiennej Góry do Kowar, gdzie  wydobywa się  amfibolity (kolejne twarde skały metamorficzne eksploatowane w Ogorzelcu i Piławie Górnej)  barwy jasnoszarej z odcieniem bladobrunatnym o strukturze drobno i średnioziarnistej.  Amfibolitom towarzyszą jasne skały o zupełnie odmiennym wyglądzie i składzie, określane jako gnejsy paczyńskie. Wg naukowców  należy je klasyfikować jako granitognejsy. Są to gnejsy zbliżone do granitów. Przejmują one  wygląd i cechy granitu. W skład tego złoża wchodzi także drobnoziarnisty granit i gnejs.  Wydobyte tu surowce przerabiane są na kostki granitowe, bloki skalne, krawężniki, kruszywa, grysy, kamień murowy, łamany. 

Na Dolnym Śląsku nie tylko kopiemy i wydobywamy skalne surowce, ale także inne minerały jak magnezyt. W kopalni magnezytu niedaleko Ząbkowic Śląskich zaniechano głębinowej metody pozyskiwania minerału. Obecnie jest to olbrzymia kopalnia odkrywkowa, z pozostałościami dawnych sztolni.

Grochowa. Kopalnia magnezytu z dawnymi sztolniami

Magnezyt to  węglan magnezu. Jest głównym składnikiem skały osadowej o nazwie magnezyt. Występuje w kolorze białym, szarym z odcieniem żółtawym. Cechy magnezu to: kruchość, łupliwość, niekiedy pod wpływem światła ultrafioletowego przejawia fluorescencję o barwie zielonawej lub niebieskawej. Stosowany w różnych dziedzinach przemysłu, z uwagi na zróżnicowane właściwości fizykochemiczne. W budownictwie stosowany  do produkcji cementu Sorela, w przemyśle hutniczym do wytwarzania zasadowych materiałów ogniotrwałych,  jako wypełniacz do kauczuku, farb i papieru,   w przemyśle chemicznym i farmaceutycznym  i innych.

Pomiędzy Srebrną Górą, Ząbkowicami Śląskimi i Bardem rozciąga się bardzo ciekawy obszar- Masyw Grochowej - Wzgórze Brzeźnicy. Tu zalegają złoża gabra, magnezytu, a wcześniej wydobywano również kamienie szlachetne i rudy metali. Obok obecnej kopalni wciąż istnieje XIII wieczna wieś Grochowa. Tu w czasie budowy największej twierdzy górskiej w Srebrnej Górze w XVIII wieku zbudowano kilka mniejszych fortów broniących przedpola wielkiej twierdzy. Wydobycie magnezytu rozpoczęto w XIX wieku. Obecnie olbrzymie wrażenie robią wyrobiska dawnej kopalni „Konstanty” i obecnej. W latach powojennych zmieniono metodę wydobycia magnezytu z głębinowej na odkrywkową. I od tego czasu w wyniku eksploatacji wyrobiska, ujawniają się dawne sztolnie, przebiegające w różnych kierunkach na siedmiu poziomach. Ich długość oceniana była na ok. 30 km. W wyniku powiększania odkrywki, zabytkowe sztolnie przestają istnieć. Jednakże poza terenem kopalni, w lasach istnieją jeszcze części XIX wiecznych sztolni magnezytu. Są miejscem zimowania kilku gatunków nietoperzy. Podczas II Wojny Światowej na poziom siódmy kopalni „Konstanty” miała być przeniesiona fabryka zbrojeniowa, produkująca części do samolotów.  Spojrzenie w dół wyrobiska kopalni magnezytu, to niesamowity widok. O rozmiarach może świadczyć obraz pracujących tu wielkich maszyn, które z góry wyglądają jak jeżdżące zabawki.

 

Lodospady na terenie nieczynnego kamieniołomu w Głuszycy Górnej

Można oczywiście prowadzić spór, czy kamieniołomy szpecą, czy zdobią nasze krajobrazy. Są rzeczywistością. Wiele z nich jednak,  już tak dalece wpisało się w panoramę naszego rejonu, że trudno nawet wyobrazić sobie jak wyglądało to wcześniej. Za sprawą eksploatacji kolejne wzgórza  znikają  z map. Wiele nieczynnych kamieniołomów staje się rezerwatami  przyrody nieożywionej lub jest wykorzystywane jako udostępnione atrakcyjne miejsca, lub nieudostępnione, a jednak odwiedzane. Takimi miejscami są nieczynne kamieniołomy granitu w Chwałkowie niedaleko Sobótki, oraz kilka w okolicach Strzegomia. Rezerwat przy  kamieniołomie bazaltu na Wilczej Górze pod Złotoryją, czy dawny kamieniołom – odsłonięcie porfirów-  Organy Wielisławskie we wsi Sędziszowa  i wiele innych. Na terenie Głuszycy Górnej w nieczynnym kamieniołomie melafiru powstało miejsce rekreacji, na ścianach którego w okresie zimowych powstają lodospady znane poza granicami Polski, gdzie trenują amatorzy wspinaczki lodowej.  O niezwykle ciekawej historii naszych skał i minerałów można przeczytać na stronach  i forach geologów i poszukiwaczy kamieni. Tam pasjonaci opisują występowanie i znaleziska minerałów i kamieni uznanych za szlachetne.

Kamieniołomy Dolnego Śląska są kolejnym ciekawym miejscem, które warto u nas odwiedzić, by zimą spoglądając na kominek obudowany piaskowcem, może marmurem, czy kaskadę w ogrodzie i granitową kostkę na ulicy – wiedzieć gdzie narodziły się te kamienie.  Odpowiedzieć sobie też na pytanie: Dla jakich celów z Ziemi zbudowanej z kamieni wyrywa się  tylko niektóre? Dlaczego wybiera się właśnie te a nie inne? 

Organy Wielisławskie. Odsłonięcie porfirów.  Rezerwat  przyrody nieożywionej.