Plecak z mapą, kompasem i książką do historii: Dzwon nasz powszedni

…Brzdęk, pękła czara pełna goryczy
Rozlanych kropel już nie policzę
Który dzień będzie ten dzień ostatni
Byłem czy miałem? - dwie zagadki

Nie mam potrzeby zbyt wiele wiedzieć
Nie mam potrzeby wiedzieć zbyt wiele
Gdy wszystko skończy się jak myślałem
Wsyp mnie do morza, stąd przyjechałem

Tak, bim-bom, bam-bim-bom
Skąd wiedzieć wszystko, komu bije dzwon
Bim-bom, bam-bim-bom
Skąd wiedzieć wszystko, komu bije dzwon…

Ta piosenka KULT-u poddała mi pomysł do przyjrzenia się dzwonom i odwiedzenia naszych dolnośląskich. Dzwony nie często goszczą w przewodnikach, a szkoda, bo prawie o każdej porze dnia gdzieś można usłyszeć ich głosy, głosiki i echa. Słysząc dzwon J zastanawiamy się raczej dlaczego dzwoni, bo przez wieki… ilość powodów i okazji do używania dzwonów bardzo się wzrosła. Mało kto słysząc dźwięk dzwonu zastanawia się nad samym przedmiotem jakim jest dzwon. A to bardzo ciekawy przedmiot.

Zastanawiam się czy jest ktoś kto nie widział dzwonu kościelnego, dzwonków na dzwonnicach wolno stojących przykościelnych i straży pożarnej, dzwonków na żaglowcach i innych dzwonków np. instrumentów muzycznych. Pewnie nie ma takich osób poza bardzo małymi dziećmi. Ale jak już zadać pytanie: z czego składa się dzwon, dzwonek, dzwoneczek… o to już byłby problem. Ale od czego mamy nasze „przenośne biblioteki” ;) czyli internet.

I proszę. Pstryk! i jest odpowiedź J

Części typowego dzwonu: 1. jarzmo, 2. korona, 3. hełm (głowa), 4. krawędź górna, 5. płaszcz 6. wieniec, 7. krawędź dolna (warga), 8. usta, 9. serce dzwonu, 10. linia paciorka

Nie będę tu skupiać się na dzwonach jako instrumentach muzycznych, ale wypada podać tę informację. Dzwony jako instrumenty muzyczne należą do grupy idiofonów naczyniowych. Ich źródłem dźwięku jest wprowadzenie w drganie całego instrumentu za pomocą serca, lub innego przedmiotu, belki czy bijaka. Dzwony można podzielić na kloszowe, kuliste z sercem, kuliste bez serca (grzechotkowe), bezsercowe głębokie i bezsercowe płytkie.

Oprócz pojedynczych, istnieją również zespoły odpowiednio nastrojonych dzwonów, tworzące większe instrumenty tzw. carillony. Uderzanie poszczególnych dzwonów w odpowiedniej kolejności pozwala na wygrywanie melodii.

Mnie zainteresowało inne przeznaczenie dzwonów i można tu podać kilka funkcji i grup:

Pierwszą jest funkcja religijna z największą grupą dzwonów: kościelnych, klasztornych i cmentarnych. Dokładniej zajmę się nią w dalszej części.

Kamienna Góra. Kaplica cmentarna z dzwonem

Następnie funkcja sygnalizacyjna i zegarowa. Cała sfera świeckiego życia. Tu można wyliczać i… wyliczać: zamkowe, ratuszowe, zegarowe, pożarowe, folwarczne. Na statkach i okrętach stosowane są dzwony okrętowe: sygnalizacyjne i mgłowe, w sądach używane są dzwonki do uciszania sali, w szkołach do odmierzania czasu lekcji i przerw. Dzwony drogowe ostrzegają na przejazdach kolejowych. Teraz często są to urządzenia zupełnie niepodobne do swoich poprzedników, a pozostawiona nazwa świadczy od czego wywodzi się urządzenie.

Świdnica. Mniejszy dzwon ratuszowy. Pochodzi z wieży która runęła w 1967 r.

Użycie dzwonów do celów świeckich odbywało się na całym świecie. W Chinach związane jest z mitycznym cesarzem Shennongiem (Płomienny Cesarz), który miał zostać poinformowany za pomocą ich dźwięku o buncie w stolicy.

W świecie antyku dzwony informują o otwarciu i zamknięciu term, targu, lub ostrzegają przed zagrożeniem.

We Włoszech w średniowieczu używany był dzwon obozowy, zawieszony w dzwonnicy przewożonej na kołach (carroccio).

Był to jedyny sposób, aby móc zgromadzić razem ludzi z najbliższej okolicy. Spełniał funkcje alarmowe.

W średniowieczu dzwony obwieszczały egzekucje, a skazańcom wieszano małe dzwonki na szyjach. Dzwony ostrzegały przed najazdem wroga, biły na trwogę podczas pożarów, głosiły śmierć i narodziny władców.

W Europie wieża z dzwonem stała się w tym czasie ważnym symbolem. We Flandrii dzień pracy zaczynał się uderzeniem dzwonu, sygnalizował przerwy przeznaczone na posiłek w południe i w kilka godzin później dawał znak zakończenia pracy. Statuty i rozporządzenia miejskie stwierdzały, że wolno pracować tylko w okresie miedzy pierwszym a ostatnim uderzeniem dzwonu.

Dzwonnice w Oławie i Głuszycy

Kolejna funkcja to małe dzwonki domowe, do wzywania na posiłki, lub służbę, przywieszane w drzwiach, folwarczne, przy uprzęży końskiej, u bydłu na pastwisku, czy u sań i wiele, wiele innych…

Od dzwonów i dzwonków płynęła także niezwykła, magiczna moc. Według ludów starożytnych cechy te posiadał spiż, z którego w największym stopniu wytwarzany był dzwon. Wierzono, że dźwięk spiżu jest głosem bogów. Asyryjczycy za pomocą dzwonów w świątyniach wypędzali demony, a małe dzwonki zawieszone na szyi i szatach miały odpędzać zło i przynosić szczęście. Natomiast Rzymianie na swych okrętach umieszczali po dwa dzwony, na dziobie i rufie, które miały odstraszać morskie potwory. Niezwykły dźwięk dzwonu zapewnił żyjącym łączność ze światem zmarłych. Etruskowie wieszali je na grobach królów.

Wreszcie przyszła kolej na dzwony spełniających funkcje religijne i sygnalizacyjnych.

Ojczyzną dzwonów jest Azja, a najstarszy używany do dziś instrument pochodzi z IX w. p.n.e. Jest to nieduży dzwonek z brązu, odkopany w pobliżu Babilonu. Dzwony były znane również w Egipcie, Chinach i w niektórych częściach Afryki.

Znajdowane są w grobach władców indiańskich w Ameryce Środkowej i Południowej. Dzwonki na szatach kapłana opisane są w Biblii. Dzwony i dzwonki są obecne od 5000 lat w Indiach, Nepalu i Tybecie. W Tybecie do teraz zawieszane na ścianach pełnią funkcję młynków modlitewnych.

Znane były Aztekom i Inkom – najstarsze znaleziska pochodzą z 500 r. p.n.e. W Europie dzwony były wzmiankowane już w starożytności. W IV w. p.n.e. pojawiły się małe dzwonki odlewane, używane najczęściej do celów świeckich. Około V wieku n.e. używane są we Włoszech i Francji jako instrumenty obrzędowe. Ok. 580 r. pojawia się pierwsza informacja o dzwonach uruchamianych ciągnąc za linę.

W obrządku kościelnym dzwon pojawia się na początku VII w. Papież Sabinian wprowadził dzwony do użytku kościelnego. W czasach karolińskich czyli VIII w, to czasy kiedy zaczęto wznosić dzwonnice. Doża Wenecji w roku 865 ofiarował cesarzowi bizantyjskiemu Michałowi III dzwon, umieszczony później na dzwonnicy w kościele Hagia Sofia. Był to pierwszy dzwon ustawiony w Europie wschodniej, zniszczony w roku 1453 po zajęciu Konstantynopola przez Turków. Ok. roku 968 wprowadzono zwyczaj nadawania dzwonom imion, włączając te instrumenty do przestrzeni sacrum. Nastąpiła personifikacja dzwonów, które stały się pośrednikami pomiędzy człowiekiem i Bogiem. Do Polski dzwony przywędrowały razem z chrześcijaństwem.

Najstarszy zachowany dzwon w Polsce znajduje się w Katedrze na Wawelu, zwany jest Nowak lub Herman, ufundowany około 1271 roku. Drugim jest dzwon Piotr z 1314 roku w kościele pw. Św. Jakuba w Sandomierzu. Trzecim w kolejności najstarszym jest dzwon z 1318 roku, nazywany Dzwonem Poranka, Południa i Wieczoru lub Dzwonem Przedbora w Bazylice Św. Apostołów Piotra i Pawła w Strzegomiu.

Strzegom. w czasie siedmiu stuleci zmieniła się tylko technologia wprawiania go w ruch

Następne są już XIV wieczne i późniejsze dzwony. Najsłynniejszym polskim dzwonem jest Dzwon Zygmunt z 1520 r. z Katedry Wawelskiej, a największym jest – Dzwon Maryja Bogurodzica z Bazyliki Matki Boskiej Licheńskiej. Siódmy pod względem wielkości w Europie. Odlany w ludwisarni we Włoszech w 1999 r.

Powstała nawet nauka o dzwonach. Kampanologia . Obejmuje historię, przeznaczenie, akustykę, sposoby wytwarzania i rodzaje, sposoby wytwarzania i naprawy, zdobnictwo i inskrypcje, a także wykorzystanie dzwonów jako instrumentów muzycznych ale tych tradycyjnych czyli dzwonów kościelnych i wieżowych.

Materiały z których wykonywano dzwony były bardzo różne. Największe dzwony wykonane są z brązu, spiżu lub staliwa, mniejsze z mosiądzu, ceramiki, szkła, drewna, a obecnie nawet z tworzyw sztucznych. W Europie początkowo były kute, lub wykonywane z blach i nitowane.

Tajemnice wykonania dzwonów, były przekazywane z pokolenia na pokolenie, tak jak ich profil od którego zależy dźwięk. Najbardziej eksponowaną częścią dzwonu jest płaszcz dzwonu, z ornamentami, inskrypcjami, nazwą dzwonu, często wizerunkiem świętych, oraz znakami pracowni ludwisarskich. Warstwa gliny która tworzy formę dzwonu, kryje również swoje tajemnice. „ Składnikami masy są glina, czerwona cegła i włosy ludzkie. I w tej masie, którą pokrywamy formę, odwzoruje się kształt zewnętrzny dzwonu z ornamentami. W sumie warstw z gruntu nakładamy ok. czterech, każdą odpowiednio wysuszoną” - mówił polski ludwisarz. Wykonywanie dzwonu w tradycyjny sposób trwa ok. 2 miesiące przy dużym dzwonie, a przy mniejszym ok. 2-3 tygodnie.

Dekoracje i inskrypcje na dzwonach kościelnych pojawiają się w XI wieku i były to przeważnie sentencje biblijne, po łacinie, imiona patronów, świętych i inne, ornamenty, imiona fundatorów, znaki ludwisarzy, daty wykonania dzwonów, napisy informujące o funkcji dzwonów .

Największymi dzwonami są dzwony kościelne używane w kościołach chrześcijańskich. Są bardzo ważnym elementem kościoła i posiadają specyficzny dźwięk. Wierzącym ich dźwięki towarzyszą od urodzenia aż do śmierci. Od chrztu, przez wszystkie uroczystości kościelne, aż do pogrzebu. Odpędzają wszelkiego rodzaju zarazy czy też złe duchy. Dzwony najczęściej rozbrzmiewają w bardzo ważnych uroczystościach oraz podczas wszystkich dużych procesji takich jak: Rezurekcja, Boże Ciało, oraz procesjach odpustowych w danej parafii. Dźwięk dzwonów rozbrzmiewa również, gdy kościół przechodzi wzniosłe chwile np. wybranie papieża, czy nowego biskupa, ale także żałobę, na przykład chwili śmierci ojca świętego, lub przeżywa tragiczne wydarzenia, lub też, podczas pielgrzymek.

Na przestrzeni wieków różnie „dzwoniono”, w zależności od celu np. przed nabożeństwem 3 razy, na Anioł Pański o 6:00, 12:00 i 18:00, na modlitwę o pokój dzwoniono 3 razy dziennie, od XVI w po śmierci dostojników kościelnych należało dzwonić przez kilka dni po 3 razy, w godzinę ;po zachodzie słońca na „Ojcze Nasz” i „Zdrowaś Mario”, od XVII w. w czasie najważniejszej części mszy (sumy), o północy rozpoczynającej Wielki Post. Obecnie w niektórych parafiach pojawiają się nowe zwyczaje dotyczące pór dzwonienia o 15:00 dzwoni się w Godzinie Miłosierdzia, o 21:00 dzwony wzywają na Apel Jasnogórski, z kolei w niektórych miejscach odchodzi się od dzwonienia na Anioł Pański o 6:00 i 18:00, dzwoniąc tylko w południe.

W 1610 r. Synod warmiński ustanowił, żeby dzwony przed pierwszym użyciem były poświęcone. Aktu tego dokonuje biskup.

Krzeszów. Poświęcenie dzwonów (z internetu)

Dzwonem kościelnym zwoływano lud pod broń, wzywano do gaszenia pożaru, do ratowania się przed powodzią lub napadem wroga. Później w wielu miastach te role zaczęły pełnić dzwony ratuszowe. Ale za bicie dzwonów często trzeba było zapłacić: W rozporządzeniu z 1792 r. na diecezję chełmską i lubelską opłata za „dzwonne” lub „podzwonne” wynosiła: za jeden raz (od trzech dzwonów) 15 groszy, od więcej dzwonów 20 groszy, za wielkie dzwony 1 złoty.

Wambierzyce. Dzwony milczące od wielu lat

Cztery żelazne dzwony, które kilkanaście lat temu podarowali Niemcy wambierzyckiej bazylice, niszczeją porzucone w lesie, zamiast rozbrzmiewać donośnym dźwiękiem. Z bazyliki natomiast do dzisiaj, zamiast prawdziwych dzwonów, biją nagrane w Watykanie (Gazeta Wrocławska)

Dzwonnica w Świdnicy.Z trzech dzwonów tej dzwonnicy pozostał tylko jeden wyeksponowany teraz w Kościele Pokoju.

Grzmiąca. Pęknięty dzwon

Jugowice. XIX wieczna dzwonnica cmentarna

Ale są też i kontrowersyjne informacje na temat dzwonów i jak zawsze zdania historyków i osób zainteresowanych są podzielone:

„Na terenie Niemiec można odnaleźć dzwony ozdobione swastykami i napisami nawiązującymi do Adolfa Hitlera lub wydarzeń z nim związanych. Niektóre z nich nie są już używane, zdjęte z wież, w kilku przypadkach nie podjęto jeszcze decyzji. Według niektórych Kościołów ewangelickich, takich "znalezisk" może być jeszcze więcej, ponieważ dotychczas nie interesowano się napisami i symbolami umieszczonymi na dzwonach”.

W prasie można również znaleźć takie informacje „Dzwony w kościele są za głośne? Proboszcz może dostać mandat” – no cóż czasy zmieniają się również dla dzwonów.

Kolejnym dzwonem, właściwie dzwonkiem jest sygnaturka. Umieszczona w małej wieżyczce, nazwanej także sygnaturką.

Dzwoniono na nim w dwóch częściach nabożeństwa. Obecnie dzwonek dzwoni 5 min. przed Mszą Świętą.

Radków. Sygnaturka kościoła Św. Doroty

Ostatnią grupą dzwonków funkcji sakralnej są dzwonki mszalne, które składają się z 4 różnej wielkości małych dzwoneczków. Wykorzystywane są najczęściej w trakcie mszy. Dzwonki też wykorzystywane są w wielu procesjach.

Natomiast całkiem małe dzwoneczki pojawiały się na szatach dostojników kościelnych np. żydowski arcykapłan zakładał tunikę obszywaną jabłkami granatu, które przeplatano złotymi dzwonkami. Dźwięk, jaki wydawały, umożliwiał ludowi jednoczenie się z arcykapłanem w czasie, kiedy pełnił służbę. Taki złoty dzwoneczek o średnicy 1 cm znaleziono podczas badań archeologicznych na terenie starożytnego Miasta Dawida w Jerozolimie.